Ζητούν οι πολιτικοί, τι Πολίτευμα είναι καλίτερον. Τάχα η Μονοκρατία; Ή η Πολιτοκρατία; Ή η Κοιρανοκρατία; Και οι μεν προκρίνουν το ένα, οι δε το άλλο, προβάλλοντας όλοι τους λόγους των.
Εμείς θεωρώντας απαθώς την υπόθεσιν, και περιέργως ταις πολιτικαίς ιστορίαις των εθνών εξετάζοντας, και τα όσ’ ολίγ’ απ’ εκείναις εις τα Παράλληλά μας προαναφέραμεν, παρατηρούμεν, ότι όλα τα Πολιτεύματα, όπως κι αν μεταξύ των ανθρώπων σχηματισθούν, έχουν επίσης όλα κατά καιρούς τα κακά ενδεχόμενα, ήτε όμοια, ήτε ανάλογα, ήτε ισοδύναμα. Όμοια μεν, ότι όλα είν’ υποκείμενα εις αδικίαις! Διχόνοιαις! Επιβουλαίς! Ληστείαις! Αποστασίαις! Εμφυλίους πολέμους! Μεταβολαίς!
Ανάλογα δε, ότ’ η μεν Μονοκρατία ενδεχομένην έχει την Τυραννίαν, η δε Πολιτοκρατία την Οχλοκρατίαν, και η Κοιρανοκρατία την Δυναστείαν! Και ισοδύναμα· ότι αν υποθετικώς η Μονοκρατία δεν έχει τόσο τα σκάνδαλα των Αρχοντοδιορισμών της Πολυκρατίας, έχει όμως και αυτή της διαδοχής, και της επιτροπής, και άλλα κακά!
Τι λοιπόν κατά λόγον, πρέπει, να προτιμήσωμεν; Ει μεν τα Πολιτεύματα ήταν τίποτε ουσίες χωριστές, και αυθύπαρκτες, ίσως εφαίνουνταν το καλίτερον τότε. Επειδή όμως αυτά δεν είν’ άλλο, πάρεξ ενέργειες ανθρώπων, εξουσιαστών, κ’ εξουσιαζομένων, φανερόν, ότι αφηρημένα, ως ανύπαρκτα, κανένα δεν είναι ούτε καλόν, ούτε κακόν, αλλά με τους ανθρώπους, και κατά τους ανθρώπους. Ήγουν η καλοσύνη, κ’ η κακοσύνη τους είναι κατά σύμπτωσιν των καλών και κακών ανθρώπων τους· δηλαδή, αν οι ενεργοί άνθρωποί τους, (και μάλιστα οι Κύριοι, και Άρχοντές τους) τύχουν καλοί ως προς αυτά, τότ’ αναμφίβολα είν’ όλα καλά επίσης· αν όμως το εναντίον τύχη, είν’ όλα κακά δια τον αντίστροφον λόγον.
Παράδειγμα έχομεν μεταξύ των πολλών άλλων την Μονοκρατίαν των Ρωμάνων· η οποία στέκοντας απαράλλακτη, ήταν κακή, όταν μονοκρατόρευαν ο Τιβέριος, ο Γάιος, ο Κλαύδιος, ο Νέρων· όταν δε ο Τίτος, ο Τραϊανός, ο Ανδριανός, ο Πίος Αντωνίνος, ο Μάρκος Αυρήλιος, καλή. Και κακή πάλε, όταν ο Κόμμοδος, ο Καράκαλας, ο Ηλιογάβαλος· ώστε ματαιοπονούμεν, όταν αφηρημένα ζητούμεν, τι το καλίτερον Πολίτευμα.
Όταν δε όμως και δεν ευχαριστούμεσθε εις το καταστημένον, αλλά θέλομεν, να τ’ αλλάξωμεν εις άλλο κατά τον νουν μας καλίτερον, τότε κινδυνεύομεν, όντας πλέον ενδεχόμενον, (κατά ταις Ιστορίαις την μεταβολών των Πολιτευμάτων) να πέσωμεν εις το χειρότερον, καθώς προχθές κ’ οι Φραντζέζοι το έπαθαν!
Πολιτικέ νέε, οπού θέλεις να μεταβάλης· διατί τάχα η μεταβολή σου καλίτερ’ είναι από τα πρώτα; Μήπως δια τους καλιτέρους Νόμους, οπού θα θεσπίσης; Πλην οι καλότυχοι Νόμοι σου, είναι λέξες νεκρές, αδρανέστατες, και ανάγκη ανθρώπους να διορίσης ενεργητάς τους. Πόθεν λοιπόν είσαι βέβαιος, ότ’ οι ενεργηταί σου θα τους ενεργήσουν κατά τον σκοπόν σου και όχι κατά τον σκοπόν τους; Οι Νόμοι του Σόλωνος ήταν, λέγουν, δια την Πολιτοκρατίαν των Αθηναίων καλίτεροι από του Δράκοντος. Τι κατόρθωσαν; Ευθύς τον Πεισίστρατον Μονοκράτορα. Τον Πεισίστρατον Τύραννον· Φύγε! Χρησμός Ιερός είναι, να μη κινούμεν την Καμάριναν. Εκείν’ οι άνθρωποι ασφαλέστατα ζουν, όσοι κατά ταις συνήθειαίς τους, και τους Νόμους των, αν και κακ’ είναι, απαράλλακτα πολιτεύονται, κάλιστα το είπεν ο Αλκιβιάδης.
«Των ανθρώπων ασφαλέστατα τούτους οικείν, οι αν τοις παρούσιν ήθεσι, και νόμοις, ήν και χείρω η, ήκιστα διαφόρως πολιτεύονται.» (Θουκυδ. Ββ. στ΄)
Πολιτικά Παράλληλα σ.160
Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847)