Του Κώστα Βενιζέλου
Ένα απόρρητο τηλεγράφημα των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών, της CIA με ημερομηνία 15 Αυγούστου 1974 (δεύτερη φάση της εισβολής), περιγράφει τις τουρκικές κινήσεις σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο (ο τίτλος «Ενημερωτικό Μνημόνιο»).
Εκφράζοντας εκτιμήσεις για τα εσωτερικά παιχνίδια στην Τουρκία, τις «πιέσεις» που δεχόταν ο τότε Τούρκος Πρωθυπουργός Μπουλέντ Ετζεβίτ, κατέληξε σε μια σειρά συμπεράσματα.
Το βασικότερο, ήταν πως θα υπήρχε και τρίτος γύρος επιθέσεων, προέλασης, εάν οι Ελληνοκύπριοι δεν αναγνωρίσουν τα νέα δεδομένα επί εδάφους. Η CIA εξέφραζε, παράλληλα, την τουρκική θέση πως δεν μπορούσαν τα τουρκικά στρατεύματα να περιοριστούν στον θύλακα που δημιουργήθηκε με την πρώτη εισβολή.
Στο τηλεγράφημα, γίνεται αναφορά στα εσωτερικά πολιτικά παιχνίδια στην Τουρκία και δίνει βάρος σε πιέσεις που δέχεται ο Ετζεβίτ. Όπως παρουσιάζεται δείχνει άγνοια για το πώς λειτουργούν οι δομές εξουσίας στην Τουρκία ενώ όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια κάποιες εκτιμήσεις που έγιναν ήταν λανθασμένες.
Γενικά, όπως επιβεβαιώνεται και από άλλα τηλεγραφήματα, οι αναλύσεις της CIA ήταν επιδερμικές. Άλλωστε, δεν ήταν αυτή η αποστολή της, να κάνει δηλαδή αναλύσεις, αλλά η συλλογή πληροφοριών και η κατασκοπεία.
Το τηλεγράφημα, μεταξύ άλλων, αναφέρεται στα εξής:
Πιέσεις στον Ετζεβίτ: Κατά τη χάραξη πολιτικής απέναντι στην Κύπρο, η τουρκική κυβέρνηση έχει διάφορες σκέψεις.
Πρώτον, ο πρωθυπουργός Ετζεβίτ βλέπει την κυπριακή διαμάχη και ως έναν τρόπο να ενισχυθεί στην εγχώρια πολιτική σκηνή. Προβλέπει ότι η επίτευξη μιας εντυπωσιακής νίκης στην Κύπρο θα τον ενισχύσει ανάμεσα στους Τούρκους ψηφοφόρους σε σημείο που θα μπορούσε να μετατρέψει την παρούσα κοινοβουλευτική πολυφωνία σε πλειοψηφία στις πρόωρες εκλογές. Αυτό θα επέτρεπε στο κόμμα του να κυβερνάει χωρίς να μοιράζεται την εξουσία με το ασταθές Κόμμα Εθνικής Αποκατάστασης (NSP), έναν εταίρο που ο Ετζεβίτ θεωρεί ολοένα και πιο απογοητευτικό.
Δεύτερο, υπάρχει ευρεία υποστήριξη στην Τουρκία για μια σταθερή γραμμή στην Κύπρο. Πράγματι, ο κυβερνητικός συνασπισμός του Ετζεβίτ έχει υποστεί σημαντική δημόσια πίεση από την αντιπολίτευση για να λάβει μια ισχυρότερη στάση απέναντι στην Κύπρο και να εξασφαλίσει στη Γενεύη κάτι περισσότερο από την κατάπαυση του πυρός. Από την πλευρά του, το NSP, υποστήριξε το γεωγραφικό διαχωρισμό ως βάση για οποιαδήποτε λύση του Κυπριακού. Αυτή η πολιτική συναίνεση ενίσχυσε την τάση του Ετζεβίτ να μη δώσει τίποτα στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων που είχε κερδίσει ή μπορούσε να κερδηθεί στο πεδίο της μάχης. Η πορεία των συνομιλιών στη Γενεύη – δεν «υπόσχεται» (κατά ανάγκη) να ικανοποιήσει την κοινή τουρκική επιθυμία.
Οι στρατιωτικοί: Ο Μπουλέντ Ετζεβίτ έπρεπε επίσης να αντιμετωπίσει την πίεση του στρατιωτικού κατεστημένου για πιο αποφασιστική δράση. Υπάρχουν κάποιες δυνάμεις στον στρατό, οι οποίες επιθυμούσαν την ευκαιρία να αντισταθμίσουν τη βραδύτητα με την οποία ξεκίνησε η αρχική εισβολή. Η στάση του Ετζεβίτ απέναντι στον στρατό αυξήθηκε εμφανώς ως αποτέλεσμα των επιδόσεών του στην κυπριακή κρίση. Και οι αναφορές του Ετζεβίτ στις στρατιωτικές πιέσεις μπορεί να είναι σε κάποιο βαθμό μια τακτική για την αύξηση της διεθνούς διαπραγματευτικής του θέσης.
Παραπλανητικά στοιχεία: Ο Ετζεβίτ και οι στρατηγοί του μπορεί επίσης να έχουν ενθαρρυνθεί να προκαλέσουν δράση από φόβους ότι η Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο θα επαναπροσδιορίσουν την στρατιωτική θέση της Τουρκίας στο νησί με την εισαγωγή στρατευμάτων. Αναμφισβήτητα, υπενθυμίζοντας τη διείσδυση 10.000 ελληνικών στρατευμάτων μεταξύ 1964 και 1967, οι Τούρκοι ισχυρίστηκαν ήδη ότι αρκετές ελληνικές δυνάμεις έχουν φτάσει στην Κύπρο τις τελευταίες εβδομάδες.
Τουρκικές προθέσεις: Τα τουρκικά αιτήματα σε μια κυπριακή διευθέτηση έχουν αυξηθεί… Οι Τούρκοι ήταν αποφασισμένοι να επιτύχουν μια λύση που θα εξασφάλιζε μία και για πάντα την ασφάλεια της τουρκικής μειονότητας στην Κύπρο. Στη Γενεύη ήταν πρόθυμοι να το εξετάσουν στο πλαίσιο ενός ομόσπονδου κράτους που παρείχε τοπική αυτονομία για τους τουρκικούς θύλακες που θα εγγυούνταν τα τουρκικά στρατεύματα. Όμως, καθώς αυτό δεν ανταποκρινόταν στις πλήρεις επιθυμίες πολλών Τούρκων, η κυβέρνηση Ετζεβίτ είχε λίγη ανταπόκριση στην επανέναρξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων για να επιτύχει μια ισχυρότερη θέση.
Οι Τούρκοι ανακοίνωσαν ότι σκοπός της στρατιωτικής τους εκστρατείας είναι να τοποθετήσουν ένα «δίκαιο μερίδιο» του νησιού υπό τουρκικό έλεγχο. Είναι πολύ πιθανό ότι μόλις οι Τούρκοι θα έχουν εξασφαλίσει αυτή την επικράτεια, θα σταματήσουν τη στρατιωτική δράση και θα προσπαθήσουν να ξαναρχίσουν τις διαπραγματεύσεις με τους Έλληνες.
Η Άγκυρα αναγνωρίζει ότι η ευρύτερη στρατιωτική δράση θα επιβάρυνε σοβαρά την τουρκική ικανότητα για εφοδιασμό. Επιπλέον, ο Ετζεβίτ αντιλαμβάνεται ότι οι στρατιωτικές επιχειρήσεις διαμορφώνουν αρνητική εικόνα στην παγκόσμια κοινή γνώμη για την Τουρκία και ότι σε περίπτωση κατάληψης του μεγαλύτερου μέρους του συνόλου του νησιού αυτό θα προκαλούσε ισχυρές διεθνείς αντιρρήσεις.
Σύμφωνα με το απόρρητο τηλεγράφημα της CIA, η κατοχή του βόρειου τμήματος του νησιού θα δώσει στους Τούρκους ισχυρή δύναμη για να επιμείνει στο γεωγραφικό διαχωρισμό του πληθυσμού. Θέση που, που όπως τονίζεται, βρίσκεται στο επίκεντρο των αιτημάτων τους για διευθέτηση του Κυπριακού.
Ενώ οι Τούρκοι δεν έχουν παραιτηθεί από την αντίληψη ενός ομοσπονδιακού κράτους στην Κύπρο, η λογική των γεγονότων φαίνεται να κινείται προς την de facto διχοτόμηση του νησιού, με το μεγαλύτερο μέρος της κατεχόμενης τουρκικής περιοχής να συνδέεται άμεσα με την Τουρκία. Σύμφωνα με τους Αμερικανούς, οι Τούρκοι θα στηρίξουν τις εδαφικές τους απαιτήσεις στην κεντρική περιοχή του άξονα Κερύνειας -Λευκωσίας. Θα επιθυμούν ασφαλής εμπορική πρόσβαση στο νησί είτε με πλήρη έλεγχο του διεθνούς αεροδρομίου της Λευκωσίας είτε με κάποια συμφωνία με τους Έλληνες.
Η Άγκυρα, σύμφωνα με την εκτίμηση της CIA, «μπορεί να μην επιμένει τελικά στον έλεγχο ολόκληρης της επικράτειας που καταλαμβάνει όταν τελικά τεθεί σε ισχύ μια εκεχειρία. Αλλά η υπόθεση για την εκτεταμένη πληθυσμιακή επανεγκατάσταση αποκτά επείγοντα χαρακτήρα ενόψει της υπερπλήρωσης των τουρκοκυπριακών θυλάκων. Και η Άγκυρα αδιαμφισβήτητα επιθυμεί επαρκές έδαφος για να φιλοξενήσει όλη την τουρκική κοινότητα που επιθυμεί να προχωρήσει στην ασφάλεια του κύριου τουρκικού τομέα».
Επιπλέον, συνεχίζει το τηλεγράφημα, οι Τούρκοι θα επιμείνουν ότι σε κάθε διευθέτηση οι Έλληνες εγκαταλείπουν το δικαίωμα να έχουν συγκρίσιμες στρατιωτικές δυνάμεις στην Κύπρο. Καμία τουρκική κυβέρνηση δεν μπορεί να παράσχει το πλεονέκτημα που προσφέρει η παρουσία της ανώτερης στρατιωτικής δύναμης στο νησί.
Εάν δεν κάτσουν φρόνιμα οι Έλληνες…
Σύμφωνα με την CIA, μολονότι οι Τούρκοι πιθανότατα δεν σκοπεύουν να μεταβούν πέρα από το βόρειο τμήμα της Κύπρου, η προέλασή τους θα μπορούσε να αλλάξει τους σχεδιασμούς. Στη συνέχεια αναφέρεται πως αν οι Τούρκοι στην Πάφο, για παράδειγμα, κινδυνεύουν, η πίεση να στείλει στρατεύματα εκεί θα ήταν μεγάλη.
Φυσικά, προστίθεται, εάν οι Έλληνες αποδείξουν ότι δεν επιθυμούν να αναγνωρίσουν τις στρατιωτικές πραγματικότητες του νησιού στα πλαίσια μιας πολιτικής διευθέτησης μετά από την κατάπαυση του πυρός, η Άγκυρα θα εισέλθει στον πειρασμό να ανοίξει έναν ακόμη γύρο στην Κύπρο.