Του Φώτη Κόντογλου
Τί ἤτανε, ἀληθινά, ἐκεῖνο τό Βυζάντιο, ἐκείνη ἡ Κωνσταντινούπολη; Παραμυθένιος κόσμος![…]
Στά χρόνια τῶν Βυζαντινῶν «ἡ βασιλεύουσα πόλις» θά εἶχε μία ἐξωτική καί ἀλλόκοτη μεγαλοπρέπεια. Χίλιοι κουμπέδες (τροῦλλοι) καταχρυσοί λαμποκοπούσανε μέσα στη βλογημένη αὐτή ἀφεντοπολιτεία. Στή μέση στεκότανε, σάν ἥλιος, ἡ Ἁγιά Σοφιά, καί γύρω της ἤτανε σκορπισμένες οἱ ἄλλες ἐκκλησιές μέ τούς χρυσούς κουμπέδες, σφαῖρες οὐράνιες, πού λές καί γυρίζανε γύρω στόν ἥλιο[…]. Τό Σαββατόβραδο, κατά τό δειλινό, ἡ ἀτμόσφαιρα γέμιζε ἀπό τή γλυκειά βουή πού κάνανε χιλιάδες καμπάνες καί πού ἀνέβαινε σάν ψαλμωδία ἀπάνω ἀπό τήν ἁγιασμένη πολιτεία, ἀπό τή Νέα Σιών, «ἦχος καθαρός ἑορταζόντων». Πανηγυρική μεγαλοπρέπεια! Μόνο τό Βυζάντιο κατέβασε στή γῆ τήν οὐράνια ἁρμονία.
Γιά τούς Βυζαντινούς, ἡ πατρίδα τους ἤτανε ἡ Κιβωτός τῆς ἀληθινῆς θρησκείας, καί εἴχανε πόθο νά τραβήξουνε μέσα σ’ αὐτή ὅλα τά ἔθνη τῆς γῆς, καί νά τά σώσουνε φωτισμένα ἀπό τό ἀνέσπερο φῶς τοῦ Εὐαγγελίου[…]. Στό Βυζάντιο ἡ θρησκεία βασίλευε ἀπάνω σέ ὅλα. Μέ ὅλη τή ζωηρή δραστηριότητα πού εἴχανε οἱ Βυζαντινοί στά ἐγκόσμια, ἡ σκέψη τους καί ἡ καρδιά τους ἤτανε πάντα γυρισμένη στήν ἄλλη ζωή, στήν αἰώνια ζωή[…].
Ἀπάνω στό Βυζάντιο ἤτανε γραμμένος ὁ λόγος τοῦ Παύλου: «ὁ καυχώμενος, ἐν Κυρίῳ καυχάσθω». Ὅλες οἱ καρδιές, ἀπό τόν βασιλιά ὣς τόν πιό φτωχό καντηλανάφτη ἢ βαρκάρη, ἢ στρατιώτη ἢ ξωχάρη, αὐτά τά λόγια εἴχανε μέσα. Ἡ προσευχή ἤτανε ἡ ζωή τους. Καί ἡ τυπική ἀκόμα εὐσέβεια σέ κάποιους αὐτοκράτορες ἢ ἄρχοντες, δείχνει πώς ὑποταζόντανε στόν πνευματικό νόμο τῆς θρησκείας κι ἐκεῖνοι πού δεν ἤτανε σέ θέση νά τόν νοιώσουνε καί νά εὐφρανθοῦνε ἀπά τή γλυκύτητα «τοῦ ζῶντος ὕδατος τοῦ ἀλλομένου εἰς ζωήν αἰώνιον». Ἀκόμα κι ἐκεῖνοι πού δέν μπορούσανε νά νικήσουνε τή φυσική κακία τους, ἤτανε εὐλαβεῖς, ἕνα πρᾶγμα παράδοξο.
Ὁ Νικηφόρος Φωκᾶς ἔκανε κάθε μέρα τήν προσευχή του, καί στόν πόλεμο φοροῦσε ἀπό μέσα, κάτω ἀπό τόν θώρακά του ἕνα παλιοράσο τοῦ θείου του ἀσκητῆ Γεωργίου τοῦ ἐν τῷ Μαλεῷ πού εἶχε ἁγιάσει, γιά νά τόν φυλάγει. Ὁ Ἀλέξιος Κομνηνός ὅποτε ἤτανε νά πάγει σέ καμμιά ἐκστρατεία, ἔβαζε τά πολεμικά σχέδιά του κάτω ἀπά τήν ἁγία Τράπεζα, κι ὅλη τή νύχτα προσευχότανε γονατιστός ἀπάνω στά σκαλοπάτια τοῦ ἱεροῦ, καί τό πρωί ἔπαιρνε τό σχέδιο πού ἔβγαινε κάτω ἀπό τό σκέπασμα τῆς ἁγίας Τράπεζας, γιατί πίστευε πώς τοῦ τό ἔδινε ὁ ἀρχάγγελος Μιχαήλ. Ὁ Ἰωάννης Τσιμισκής γονάτιζε σάν παιδί μπροστά στήν ἁγία Τράπεζα τῆς Ἁγίας Σοφίας παρακαλῶντας μέ δάκρυα νά τοῦ δώσει ὁ Θεός ἕναν ἄγγελο φύλακα πού νά τόν φωτίζει κατά τόν πόλεμο.
Ὅσο σφίγγεται τό Βυζάντιο ἀπό τους βαρβάρους, κι ὅσο ἡ ψυχή ὑποφέρνει καί πονᾶ, τόσο γυρίζει τά μάτια του κατά τον οὐρανό. Ὁ βασιλιᾶς Θεόδωρος Δοῦκας ὁ Λάσκαρις συνέθεσε τόν Μέγαν Παρακλητικό Κανόνα στήν Παναγία, πού εἶναι γεμάτος ἀπό συντριβή, ταπείνωση καί πίστη. Ὁ Λέων ὁ Σοφός ἐποίησε τά ἐξαίσια Ἑωθινά πού τά ψέλνουνε στόν ὄρθρο κάθε Κυριακὴ καί ὁ γιός του Κωνσταντῖνος φιλοτέχνησε τά Ἐξαποστειλάρια. Κι ἄλλοι πολλοί βασιλιάδες ψέλνανε ἢ ὑμνογραφούσανε. Ἀλλά καί οἱ ὁμιλίες πού κάνανε στούς στρατιῶτες καί στόν λαό, εἴχανε κι ἐκεῖνες ὕφος θρησκευτικό κι ἤτανε γεμάτες εὐλάβεια καί πίστη. Ὁ πικραμένος λόγος πού ἔβγαλε ὁ τελευταῖος βασιλιᾶς τοῦ Βυζαντίου, Κωνσταντῖνος ὁ Παλαιολόγος, ἤτανε σάν νεκρώσιμο τροπάρι.
Τό Βυζάντιο εἶναι ἡ προεικόνιση ἀπάνω στή γῆ τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, ὅσο ἤτανε δυνατό νά πραγματοποιηθεῖ ἀπό τήν ἀνθρώπινη ἀτέλεια μέσα στόν κόσμο τῆς φθορᾶς.
[Μυστικά Ἄνθη, Ἐκδόσεις Ἀδερφῶν Παπαδημητρίου, σ.93-98
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Ε.ΡΩ. ΤΕΥΧΟΣ 14]